CEZAYİR BEYLERBEYİLİĞİ

Cezâyir’i, kendi hesabına Oruç Reis fethetti. Kardeşi Hızır Reis, müstakbel Kapdân-ı Derya Bar-baros Hayreddin Paşa, ülkenin fethini tamamladı ve Yavuz Sultan Selim’e tâbi oldu. Böylece Cezayir’de tarihte ilk defa olarak Türk hâkimiyeti kuruldu. Kanunî devrinde Cezâyir, bir Türk beylerbeyiliği yani eyaleti şeklinde teşkilâtlandırıldı ve 1830’a kadar Türk idaresinde kaldı.

Avrupalılar tarafından krallık sayılan ve iktisadî, askerî gücü bakımından bir Avrupa krallığına denk kuvvette olan Cezâyir eyaleti, hemen daima denizcilikten yetişmiş beylerbeyilerin idaresine verilirdi. Ülke, 5 sancağa yani vilâyete ayrılmıştı Her sancağın başında, Cezâyir şehrinde oturan beylerbeyinden emir alan bir bahriye sancakbeyi (tüm amiral) vardı. Sancaklar kaaidliklere, kaaidlikler şeyhliklere ayrılırdı. Bunlar kaymakam ve nahiy müdürü derecesinde idare âmirleriydi ve ekseriy yerlilerden seçilirlerdi.

Cezâyir şehrinde Mâlikî ve Hanefî mezheplerinden iki büyük müftü bulunur, diğer müftüleri bunlar atarlardı. Mâlikîlik yerli halkın, Hanefilik ise Türklerin mezhebiydi. Türk tesiriyle, şehir hal içinde Hanefî olmuş yerliler de vardı. Cezâyir şehrinde, cuma ve salı günleri dışını haftada 5 gün bir meclis toplanır ve eyaletin iç ileriyle uğraşırdı. Salı günleri aynı meclis, Cenine Sarayı’nda, bizzat beylerbeyinin veya vekilinin baş-kanlığında toplanır, alınan kararlar beylerbeyini tasdikine sunulurdu. Beylerbeyi, yalnız yüksek siyasî ve askerî işlerle uğraşırdı. Meclisin üyeleri olan yüksek görevlilerin hepsi Türk’tü. Başlıcaları, Hanefî büyük kadısı, maliye işlerine bakan defterdar, Yeniçeri Ağası, yerlilerin işleriyle uğraşan “Arap Ağası”, donanmanın İdarî ve malî işleriyle görevli “yalı vekilharcı”, hazîneye ait mallara bakan “hazineci”, vakıflara ve sosyal yardım işlerine nezaret eden “beytülmâlci” idi. Bu mecliste, kâtip ve yardımcı olarak 200 kadar memur çalışırdı. İstanbul’dan atanan büyük - kadı, ülkenin adalet ve eğitim işleriyle uğraşır, sancak ve kazâ kadılarını tayin ederdi.

Cezâyir beylerbeyiliğinin donanması, Avrupa büyük devletlerinin donanması gücünde, çok büyük bir deniz kuvvetiydi. Kaptan ve levendlerin hepsi Türk’tü, Bu donanmanın çeşitli filoları, yalnız Akdeniz’de değil, Atlas Okyanusu’nda ve okyanusa bağlı denizlerde daimî şekilde faaliyet gösterirlerdi. Kara kuvveti, ikinci derecede geliyordu, ilk muntazam kara kuvvetini, hayatının sonlarına doğru Barbaros Hayreddin Paşa kurdurdu. Bu kuvvet, 6.000 kişiden ibaretti ve “Yeniçeri” adım aldı. Halbuki İstanbul’daki Yeniçerilerin ekserisi gibi devşirme değil, Anadolulu Türk idiler. Yalnız teşkilât bakımından, İstanbul’daki Yeniçeri Ocağı örnek alınmıştı. Cezâyir Yeniçeri Ağası, doğrudan doğruya Cezâyir beylerbeyinden emir alırdı; İstanbul’daki büyük Yeniçeri Ağası ile hiç bir ilgisi yoktu. Cezâyir Yeniçeri Ağası’nın, İstanbul, İzmir ve Antalya’da birer temsilcisi vardı. Bunlar, Cezayir Yeniçeri Ocağı'na yazılmak isteyen gönüllüleri seçer, masraflarım vererek ihtiyaç oranında Cezayir’e gönderirlerdi. Bunlar Cezayir’de ya Türk kızları veya Arap kızları ile evlenirlerdi. Çocukları Türk anadan doğmuşsa gene Yeniçeri olur, Arap veya Berberi anadan doğmuşsa “Kuloğlu” adiyle diğer bir piyade sınıfına yazılırlardı. Kuloğullarının, Yeniçeler derecesinde ehemmiyeti yoktu. Türkçe konuşan levend, yeniçeri ve kuloğlu sınıflarından başka, eyalette Arapça konuşan yerliler de gönüllü asker yazılırdı. Bunlar bilhassa İspanya’dan kovulan Endülüslü Müslümanlar ve Berberi kabilelerden gelen gönüllülerdi. Yerli Araplar, askerliğe heves etmiyorlardı.

Nihayet eyaletin topçu kuvvetleri vardı. Cezayir’deki Türk topçusu üç kısımdı: deniz topçusu, kale topçusu ve seyyar topçu. Seyyar topçuyu, Yavuz’un gönderdiği Osmanlı topçu subayları kurmuştu.

Cezayir, devrinin en büyük şehirlerinden biriydi. Şehrin belediyesi ve bu belediyenin büyük bir bütçesi vardı. Belediye başkanına “şeyhul-beled” denir ve çoğunlukla yerli Araplar arasından beylerbeyi tarafından seçilirdi. Ülkedeki Türkler’in çoğu Cezayir şehrinde yaşarlardı. Diğer şehirlerdeki Türkler, azınlıktı ve resmî görevlilerle askerlerden ibaretti. Cezayir şehrinde, pek çok milletten halk yaşardı. Türkler ve onlar gibi Türkçe konuşan Kuloğulları yani yerli anadan doğmuş Türk çocuklarından başka Araplar, Araplaşmış veya daha Berberi dilini konuşmakta devam eden Berberîler, Arapça konuşan Endülüslü göçmenler, yerli veya İspanya, ve Portekiz’den kovulmuş Yahudiler, nihayet ticaretle uğraşan Avrupalılar vardı. Bunlara, dünyanın hemen bütün milletlerinden bol örnekleri içine alan on binlerce esiri ilâve etmek lâzımdır.

Şehirde muazzam bir ticaret ve bilhassa esir ticareti yapıldığı için asayişe çok dikkat edilirdi. Şehrin asayişinden “çavuş” denen yüksek rütbeli 8 Türk subayı sorumluydu. Bunlar, bugünkü İngiliz’ polisi gibi hiç bir silâh taşımazlardı. Fakat bir çavuşa itaatsizlik etmek bile büyük bir suç sayılır,, hâttâ idam cezası görürdü. Halktan yardımım isteyeceği her şahıs, çavuşa, elinden gelen yardımı yapmakla mükellefti. Şehrin geniş banliyölerinde inzibat işlerine “fahs kaaidi” denen bir yerli memur bakardı. Bu banliyölerde XVI. asır sonlarında 10.000 bahçe, 12.000 ev, 25.000 çiftlik vardı. Cezâyir şehrinin nüfusu 100 ile 150 bin arasında değişmekle beraber, uzak banliyölerle beraber bu rakam,, iki mislini buluyordu.

Cezayir Beylerbeyiliğinin idaresi, ana hatlarıyla özetlediğimiz bu şekliyle, 1830’da kıyıdan başlayan, ve gittikçe içerilere doğru ilerleyen Fransız işgaline kadar devam etti.

Kaynak: Yılmaz Öztuna, Türk Tarihinden Yapraklar, MEB, İstanbul, 1989. S. 169-172

Yorumlar