İLK TÜRK BESTEKÂRLARI

Türk Musikisi sistemi, Batı Musikisinin 12 eşit aralığa bölünmüş tanperemanlı sistemine karşılık, 24 eşit olmayan aralığa bölünmüş bir sisteme dayanır. Bu sistem, tabiatın verdiği seslere daha uygun olduğu gibi, pek çok ve pek orijinal makamların teşekkülünü sağlar. Batı Musikisinin 2 makamı olan Majör ve Minör, Türk Musikisinde “Çârgâh” ve “Bûselik” adlarıyla mevcud olduğu gibi, bu ikisinden başka daha on bir basit makam vardır. Bunlar, Kürdi, Rast, Uşşak, Hüseynî, Nevâ, Sûznâk, Karcığar, Hicaz, Hümâyûn, Uzzâl ve Zengûle’dir. Bunlardan başka son derece güzel ve tesirli mürekkep makamlar da vardır. Ses ve makam zenginliğinin yanında usul zenginliği de fevkalâdedir. Türk Musikisi sistemi, yeryüzünde Batı Musikisi sisteminden sonra en yaygın musiki sistemidir. Ancak tekseslilikten çok sesliliğe geçememesi ve milletlerarası çapta ele alınmamış olması, bu emsalsiz zenginliği gölgelemektedir.

Türk Musiki sistemi, Türklerin Orta Asya’dan getirdikleri ve Yakın Doğu’da geliştirdikleri bir sistemdir. Araplardan, İranlılardan, Yunanlılardan alınmış değildir. Bilakis bu milletler, Türkler, Yakın Doğu’ya geldikten sonra eski musiki sistemlerini bırakmışlar ve Türk Musikisi sistemini kullanmaya başlamışlardır. İslâm milletlerinden başka, Balkanlar ve Doğu Avrupa halk musikileri, tamamen Türk Musikisi sisteminin tesirinde gelişmiştir. Bugün Ortodoks kiliselerindeki âyinler bile Türk Musikisi makamları ile okunmaktadır.

Türkler, günümüze kadar, bir kısmı kendi icatları, bir kısmı yabancılardan alınmış bir düzmeden f azla nota yazısı kullanmışlardır. Ancak nota yazısı, daha çok nazariyat eserlerinde kullanılan bir sistem «olmuş, pratikte yayılmamıştır. Onun içindir ki, kulaktan kulağa, hocadan öğrenciye geçen bu musikinin yüzbinlerce bestesi kaybolmuştur. Bugün on binlerce güfte elimizdedir ki, hiç birinin bestesi zamanımıza kadar gelmemiştir. XVI. asrın sonlarına kadar notalarıyla elimizde bulunan Türk Musikisi ürünleri, şimdilik, son inceleme ve araştırmalarımıza göre 92 parçadan ibarettir. XVTL asırla beraber, .zamanımıza kalan bestelerin sayısı esaslı şekilde çoğalmaktadır. Onun için bu yazımızda ‘‘ilk Türk bestekârları” derken, bugün elimizde hiç olmazsa bir tek eseri bulunan sanatkârlar düşünülmüştür. Toksa Orta Çağ Türk bestekârlarından birçoğunun ismini biliyoruz ki, zamanımıza bir tek bestesi gelmiş değildir.

Elimizde Türk Musikisi’ne ait en eski parça, 1224’e doğru doğup 28 Ocak 1294’te ölen Safîüddin Abdülmü’min Urmevî’nin Remel usûlünde Nevrûz Beste’sidir. Safîüddin, Azerbaycan'ın Urmiye şehrinndendir. Musiki nazariyatına, felsefeye ve matematiğe dair önemli eserler bırakmıştır. Ertuğrul Gazi ve Osman Gazi’nin ilk yıllarıyla çağdaştır. İlhanlı Türk imparatorluğunda yaşamıştır. Ondan sonraki bestekârımız. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled’dir. 16 Nisan 1226’da doğmuş, 15 Kasım 1312’de Konya’da ölmüştür. O da Ertuğrul Gazi ve Osman Gazi ile çağdaştır. Anadolu Selçukluları çağı Türkiye’sine mensuptur. Elimizdeki her iki parçası da saz eseridir: Devr-i Kebîr usûlünde ve Acem makamında bir Peşrev ile bir Irak Saz Semaîsi.

Elimizde XIV. asırdan kalma hiçbir nota yoktur. XV. asırdan, 6 bestekârın 46, XVI. asırdan 8 bestekârın 43 parça eseri elimizdedir. XV. asırdan eserleri zamanımıza gelebilmiş bestekârlar, kronoloji sırasıyla Abdülkaadir Merâğî, Aydınlı Halveti şeyhi Ömer Rûşenî-i Gülşenî, Emîr Ali Şir Nevâî,. Sultan Hüseyin Baykara, II. Sultan Bâyezid ve Gulâm Şâdî’dir.

Abdülkaadir Merâğî, Güney Azerbaycan'ın Merâga şehrindendir. Celâyirler sarayından yetişmiş, sonra Türkistan hakanı Timuroğlu Sultan Şahruh’un ve Türkiye hakanı Osmanoğlu H. Murad’ın Herât ve Bursa şehirlerindeki saraylarında yaşamıştır. Bestekâr ve musiki bilgini olarak ünü, günümüze-kadar, eşsiz olmuştur. Nazariyat sistemi, Batılı müzikologlar tarafından birçok defa incelenmiştir. Yazdığı pek değerli nazariyat kitaplarının çoğu elimizdedir. Hoca Abdülkaadir’in oğlu ve torunu İstanbul’da yaşamış, Fâtih ve II. Bâyezid adlarına bugün elimizde bulunan musiki nazariyat kitapları yazmışlardır; fakat hiçbir besteleri zamanımıza kadar gelmemiştir. Abdülkaadir Merâğî’nin ise, biri-birinden güzel tam 30 güfteli eseri elimizdedir.

Diğer XV. asır bestekârlarımızdan Timuroğlu. Sultan Hüseyin Baykara, onun arkadaşı olan büyük şair Ali Şîr Nevâî ve Merâğî’nin öğrencisi olan Gulam Şâdî, Türkistan’ın Herât sarayında yaşamışlardır. II. Sultan Bâyezid ile Ömer Rûşenî ise, Batı Türk yani Osmanlı cemiyetine mensupturlar.

XVI. asır bestekârlarımızın hepsi Osmanlı toplumundandır. Bunlar, kronolojik sırayla Yavuz’un ağabeyi ve aynı zamanda musiki bilgini olan Şehzade Sultan Korkut, Kanunî’nin oğlu Şehzade Mehmed’in mehterbaşısı Nefîrî Behrâm Ağa, Yavuz’un nedimi ve Şeyhülislâm Hoca Sâdeddin Efendi’nin babası Haşan Cân Çelebi, Şeyh Abdülali, Kemençeci Şâh-Kulu, asıl adım bilmediğimiz Emîr-i Hac, Tanbûrî Hacı Kasım ve Kırım ham II. Gazi Giray’dır. Bunlardan II. Gazi Giray Han’dan sonra, Türk Musikisinin XVH. asrı başlar. Büyük bir asker ve devlet adamı olan, Moskova sûrları önünde yaralandığı için “Bora” diye anılan Gazi Giray, Moskova Fatihi I. Devlet Giray Han’ın oğludur. 22 peşrev ve saz semâîsi elimizdedir. 3 dilde şair, hattat, bestekâr ve sâzende idi.

Râyete meylederiz kaamet-i dil-cû yerine

Tûğa dil bağlamışız kâkül-i hoş-bû yerine,

diye başlayan kahramanlık gazeli, klasik Türk şiirinin en güzel parçalarından biridir.

Kaynak: Yılmaz Öztuna, Türk Tarihinden Yapraklar, MEB, İstanbul, 1989. S. 271-274

 Yazının pdfsi için tıklayınız.

Yorumlar