BÜYÜK SİRUS

(yaklaşık M.Ö. 590-529)

Büyük Sirus, Pers İmparatorluğu'nun kurucusuydu. Güneybat İranda, bağımlı bir hükümdar olarak başladığı yönetim hayatı boyunca kazandığı büyük zaferler sonucu üç büyük imparatorluk (Medler, Lidyalılar ve Babiller) devirdi ve antik çağlardaki Ortadoğu'nun büyük bölümünü, Hindistan'dan Akdeniz'e uzanan tek bir devlet olarak bir araya getirdi.

Sirus (Pers dilinde Kuruş; Kiros ya da II. Keyhüsrev olarak da anılır) M.Ö. yaklaşık 590 yılında Persis (günümüzde Fars) eyaletinde doğmuştur. Bu bölge o zamanlar Med imparatorluğunun bir eyaletiydi. Sirus, Med kralına bağlı yerel kabile reislerinin soyundan gelmekteydi.

Sirus hakkındaki söylenceler zaman içinde, antik Yunan'daki kral Oidipus efsanesini andıran ilginç bir efsaneye dönüştü. Bu efsaneye göre, Sirus, Med kralı Astyages'in torunuydu. Sirus'un doğumundan önce Astyages torununun bir gün kendisini devireceğine ilişkin bir rüya görmüştü. Kral, bebeğin doğar doğmaz öldürülmesini emretti. Ancak, bebeği öldürmekle görevlendirilen memur böylesi bir kanlı eylemi gerçekleştirecek cesareti gösteremeyerek O'nu bir çoban ile karısına teslim etti ve öldürme işini onlara bıraktı. Ama çoban ve karısı da çocuğu öldürmek istemediler ve O'nu kendi çocukları gibi büyüttüler. En sonunda, çocuk büyüdükten sonra gerçekten de kralı devirdi.

Ayrıntıları Herodot tarihinde bulunabilecek bu hikayenin uydurma olduğu aşikardır ve Siniş'un hayatının ilk dönemleri hakkında hemen hiçbir şey bilinmemektedir. Ancak, M.Ö. 558 civarında bir zaman, Sirus'un babası I. Kambiz'in yerine tahta çıktığını ve böylece Med kralına bağımlı bir kral olduğunu biliyoruz. M.Ö. 553'te Sirus efendisine başkaldırdı ve üç yıl süren bir savaş sonunda kralı devirmeyi başardı.

Medler ve Persler hem köken hem de dil olarak birbirlerine çok yakındılar. Sirus Medlerin yasalarının ve yönetsel yöntemlerinin çoğunu olduğu gibi bıraktığından, Medlere karşı kazandığı zafer, bir fetihten çok hanedan değişikliğine benziyordu.

Ancak Sirus kısa süre sonra, yabancı ülkelerde de fetih yapmak isteğinde olduğunu gösterdi. İlk hedefi, Küçük Asya'da, zenginliği efsanelere konu olan kral Krezüs egemenliğinde bulunan Lidya imparatorluğuydu. Sirus'un tuncu Krezüs'ün altınlarına üstün geldi; M.Ö. 546 ya gelindiğinde Sirus Lidya imparatorluğunu fethederek Krezüs'ü esir almıştı.

Sirus daha sonra gözlerini doğuya çevirdi ve ard arda düzenlediği seferlerle doğu İran'ın tümüne baş eğdirdi ve bu topraklan imparatorluğuna kattı. M.Ö. 540 yılında Pers imparatorluğunun sınırları doğuda Hindistan'ın İndüs nehrine, batıda ise Orta Asya'daki Jaksarte'ye (Seyhun nehri) kadar uzanıyordu.

Arkasını sağlamlaştırmış olan Sirus artık en büyük ödülüne doğru hamle yapabilirdi: Merkezi Mezopotamya'da olan ancak, antik dönemde Ortadoğu'nun "verimli hilal" olarak adlandırılan bölgesini de egemenliği altında tutan Babil'e Sirus'un tam aksine, Babil kralı Nabukadnezar tebaası tarafından sevilmiyordu. Sirus orduları ülkenin içlerine ilerlerken, Babil askerleri amaçsız bir savaşı sürdürmeye hiç de iştahlı değillerdi ve M.Ö. 539'da Babil savaşmadan Sirus'e teslim oldu. Suriye ve Filistin de Babil İmparatorluğu içinde olduklarından, bu ülkelerin toprakları da Sirus'un egemenliği altındaki bölgelere katıldı.

Sirus, zaferi izleyen birkaç yılı, gücünü yeniden toparlamaya ve kazandığı muazzam imparatorluğa bir düzen getirmeye ayırdı. Sonra da, Orta Asya'da Hazar denizinin doğusunda yaşayan göçebe kabilelerin (Massaget) üzerine bir ordu gönderdi. Persler bir ileri karakol kuşatmasını kısa sürede başarıya ulaştırdılar. Ama M.Ö. 529'da yapılan ikinci bir savaşta yenilgiye uğradılar ve Sirus -dünyanın bugüne kadar kurulmuş en büyük imparatorluğunun hükümdarı- öldürüldü.

Yerine oğlu II. Kambiz geçti. Kambiz, Massagetae'yi açtığı ödeşme savaşında yendi, babasının cesedini bularak eski Pers başkenti Pasargad'a gömdü. Bundan sonra Mısır'a yöneldi ve burayı fethederek antik çağlardaki Ortadoğu'yu tek imparatorluk olarak birleştirdi.

Sirus'un uçsuz bucaksız askeri yeteneğe sahip bir lider olduğu açıktır. Ama bu O'nun yüzlerinden sadece bir tanesidir. Daha fazla öne çıkan bir özelliği belki de, benimsediği yumuşak yönetim tarzıydı. Yerel dinler ve görenekler konusunda pek sık rastlanmayacak kadar hoşgörülüydü ve ülkeler fetheden diğer birçok liderde görülen vahşi ve zalim davranışlara hiç eğilim göstermedi. Örneğin Babilliler, isyan çıkarmalarından korktukları binlerce insanı katletmiş ya da sürgüne göndermişlerdi; bu konuda Asurluları bile geçmişlerdi. Ama elli yıl sonra Sirus Babil'i fethettiğinde, Yahudilerin ülkelerine dönmelerine izin verdi. Dolayısıyla Sirus olmasaydı, Yahudilerin M.Ö. beşinci yüzyılda yok olup gitmeleri olasıydı. Sirus'un bu meseledeki kararı siyasi bir yön de taşıyor olabilir ama, yine de O'nun kendi zamanına göre son derece insancıl bir yönetici olduğundan da pek kuşku yoktur. Pers imparatorluğunu uzun süre kendi bağımsızlıkları için bir tehdit olarak gören antik Yunanlar bile, Sirus'u her zaman övgüye değer bir hükümdar olarak görmüşlerdir.

Sirus görevini o kadar iyi yapmıştı ki, Pers imparatorluğu ölümünden sonra da genişlemeye devam etti. Hatta, imparatorluk Büyük İskender'in istilasına uğrayıncaya kadar iki yüzyıl yaşadı. Bu iki yüzyıl boyunca Perslerin hükümranlığı altındaki ülkelerde iç barış ve refah hakimdi.

İskender'in istilası aslında Pers imparatorluğunun sonunu getirmedi. İskender'in ölümünden sonra generallerinden biri, I. Seleukos Suriye, Mezopotamya ve İran'ı egemenliği altına alarak Sele-udd imparatorluğunu kurdu. Ancak İran üzerindeki yabancı hakimiyeti çok uzun sürmedi. M Ö. üçüncü yüzyılın ortalarında Seleucid yönetimine, Sirus'un mensup olduğu Ahameniş hanedanından geldiğini iddia eden I.Arsas'ın önderliğinde bir başkaldırı oldu. Arcaces tarafından kurulan Part imparatorluğu zamanla İran ve Mezopotamya'ya egemen oldu. M.S. 224'te Arsas hükümdarlarının yerini yeni bir Pers hanedanı, yine Achaemenid soyundan geldiklerini iddia eden Sasaaniler aldı ve kurdukları imparatorluk dört yüzyıldan fazla sürdü.

Büyük Sirus'un hayatı, dünya tarihinin dönüm noktalarından birini oluşturur. Uygarlık önce Sümer ülkesinde, M.Ö. 3000'lerden biraz evvel doğmuştu. Yirmi beş yüzyıl boyunca Sümerler ve onları takip eden Sami kökenli halklar (Akadlar, Babilliler ve Asurlular gibi) uygarlığın hemen merkezinde yer almışlardı. Bu süre içinde Mezopotamya dünyanın en zengin ve kültürel anlamda en gelişmiş bölgesi olmuştur. (Mezopotamya ile hemen hemen aynı düzeyde olan Mısır'ı bu ifadenin dışında tutmak gerekir). Ama Sirus'un, kayıtlı tarihin aşağı yukarı ortasına denk gelen hayatı, dünya tarihinin bir faslını tamama erdirmiştir. Bundan sonra ne Mezopotamya ne de Mısır, ne siyasal ne de kültürel alanda dünya uygarlığının merkezi olamadılar.

Dahası, Verimli hilal bölgesinde yaşayan nüfusun çoğunluğunu oluşturan Sami ırkı, bağımsızlıklarına daha yüzyıllarca yeniden kavuşamayacaklardı. Hint-Avrupa kökenli Perslerden sonra Makedonlar ve Yunanlar gelecekti; onları yine Hint-Avrupa kökenli Partlar, Romalılar ve Sasaniler izleyecekti. Yedinci yüzyılda, Büyük Sirus'tan neredeyse on iki yüzyıl sonra, Müslümanlar fetihlere başlayıncaya kadar da Sami halkları Verimli hilal bölgesini hakimiyetleri altına alamadılar.

Sirus sadece birçok savaş kazandığı ve topraklar zapt ettiği için önem taşımaz. Daha önemli olan, kurmuş olduğu imparatorluğun antik dönemlerin siyasi yapısında kalıcı bir değişiklik yarattığı gerçeğidir.

Pers imparatorluğu; sahip olduğu geniş sınırlara ve uzun zaman yaşamasına karşın, dünya tarihi üzerinde daha uzun ömürlü Roma, İngiliz ya da Çin imparatorlukları kadar etkili değildi. Ama Sirus'un etkisini değerlendirirken, yaptığı işlerin O olmadan muhtemelen asla başarılamayacak oldukları da akılda tutulmalıdır. Sirus'un doğumundan bir kuşak önce, M.Ö. 620'de; bir yüzyıl sonra dünyanın güneybatı İran'daki, o güne dek karanlıkta kalmış bir kabilenin yönetimine gireceğine kimse ihtimal vermezdi. Bugün geriye dönülüp bakıldığında bile, toplumsal ve ekonomik koşullar nedeniyle Pers İmparatorluğu'nun yükselişinin er ya da geç gerçekleşecek olduğu söylenemez. Dolayısıyla, Sirus tarihin akışını gerçek anlamda değiştiren nadir kişilerden biridir.

Kaynak: Michael H. Hart, Dünya Tarihine Yön Veren En Etkin 100, Neden Kitap Yayıncılık, İstanbul, 2008, s. 407-411
Yazının pdfsi için tıklayınız.

Yorumlar